लिवर रोग आयुर्वेद उपचार
आपल्या अस्तित्वासाठी आवश्यक असणारा यकृत हा आपल्या शरीराचा सर्वात महत्वाचा आणि सर्वात मोठा अंतर्गत अवयव आहे. तो फक्त फुफ्फुस आणि हृदयाच्यानंतर दुसर्‍या क्रमांकावर आहे. आपण फक्त एक मूत्रपिंड किंवा एकाच फुफ्फुसांसह जगू शकतो आणि प्लीहाशिवाय पूर्णपणे जगू शकतो. परंतु यकृताशिवाय आपण जगू शकत नाही. फक्त यकृताद्वारे केलेल्या एकूण कार्यांची संख्या पाचशेच्या श्रेणीमध्ये आहे. त्याच्या सामरिक स्थान आणि बहुआयामी कार्यामुळे हे आपल्या शरीरातील जवळजवळ प्रत्येक अवयवाशी जोडलेले आहे. त्याचे कार्य बदलणे किंवा आउटसोर्स केले जाऊ शकत नाही.
यकृत निरंतरपणे रक्ताचे शुद्धिकरण करत असते आणि यकृत पचन आणि चयापचयामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. याशिवाय यकृत प्रथिने संश्लेषण करते, एंजाइम आणि संप्रेरक तयार करते, खराब रक्तपेशींचा नाश करते आणि साखरेचे पचन नियमित करते. डिटॉक्सिफिकेशनचा मुख्य अवयव म्हणून, यकृतामध्ये रक्तातील अशुद्धतेपासून संरक्षण करणे हे महत्वाचे कार्य आहे.
अस्वास्थ्यकर खाण्याच्या सवयी, जास्त मद्यपान, प्रदूषण आणि डॉक्टरांनी लिहून दिलेल्या औषधांचा विनाशक वापर यामुळे यकृत रोग वाढत आहेत हल्ली बदलत्या जीवनशैली मूळे केवळ अल्कोहॉलिक मंडळींना होणारे “पोटातले पाणी” वा “लिव्हर सीरोसिस” वगैरे ऐकतच आहोत. परंतु शुद्ध सात्विक खानपान असणाऱ्या मंडळींनाही “फॅटी लिव्हर” ची तक्रार आपण नियमित झालेली आपण पाहतोय.
आज आपण पाणी शुद्ध पीत असलो व कावीळ हा इन्फेक्शन जन्य आजार त्यामुळे कमी झाला असला तरी मूळ प्रकृती च उष्ण असणे, रक्ताचे विभिन्न आजार असणे, त्वचेच्या समस्या असणे किंवा सामान्य औषधोपचराला दाद न देणारी पोटाची पचनाची समस्या असू दे, या साऱ्यांची मूळ आपल्याला बिघडलेल्या यकृतातच शोधावी लागतात.
आयुर्वेदानुसार यकृत हा बाईल व पचनाशी संबंधित अवयव आहेच पण त्यासोबत रक्तवह स्त्रोतासाचे मूळ देखील आहे. म्हणूनच बिलिरुबिन किंवा अन्य चाचण्या यांच्या पलीकडे जाऊन त्याचा विचार रक्त नावाचा धातू व पित्त नावाचा दोष या अनुषंगाने वैद्याला करावा लागतो आणि मग कित्येक आजारांच मूळ यकृतातच दिसू लागते.
पित्ताशयात खडे होणे व पित्ताशयाची सूज हा आजार देखील हल्ली मोठ्या प्रमाणात दिसतो. हे खडे पित्त, कॅल्शिअम व मेद यांच्या मिश्रणातून बनलेले असतात. आज अलोपॅथी नुसार यासाठी संपूर्ण पित्ताशय काढुन टाकणे हाच इलाज आहे. आमच्याकडे पित्ताशय खडे, पित्ताशयाची सूज आयुर्वेदिक औषधे वापरून बरे झाल्याची कित्येक उदाहरणे आहेत
आयुर्वेदामध्ये यकृताला अग्नि तत्व किंवा पित्ताचा मुख्य अवयवाचा आहे. पाचक अग्नि (पचकाग्नि) सात प्रकारांमध्ये प्रकट असतो. पाचकग्नि किंवा पचन अग्निद्वारे अन्नाचे रुपांतर आहाररसात होते. मग हा आहाररस सात धातु – रस, रक्त, मांस, मेद, अस्थी, मज्जा आणि शुक्र या क्रमाने रुपांतरित होते.
प्रत्येक धातुमध्ये अग्नि किंवा अग्नि तत्व असते ज्याची तीन कार्ये असतात. मागील धातुच्या पौष्टिक भागाचे एकत्रीकरण करणे, स्वतःचे चयापचय समतोल राखणे आणि पुढील धातुला पौष्टिक भाग प्रदान करणे. रस धात्वाग्नी- रस धातुचे पोषण करण्यासाठी आहाराच्या रसातून पौष्टिक भाग एकत्र करतो आणि पुढील धातु म्हणजे रक्त याला पौष्टिक भाग प्रदान करतो. त्याचप्रमाणे रक्त धात्वाग्नी रस धातुपासून पोषक घटक घेऊन आणि स्वतःचे म्हणजेच रक्त धातुचे पोषण करतो आणि मांस धातु किंवा मांसाला पोषण प्रदान करतो. त्यामुळे धातुची मात्रा व गुणवत्तेचा प्रभाव मागील धातुच्या अग्नीने, स्वतःची अग्नि आणि पुढच्या धातुच्या अग्निद्वारे होतो.
यकृत हा मुख्य अवयव आहे जिथे चरबीचा पचन होते, चरबीची मात्रा यकृताच्या 10% पेक्षा कमी प्रमाणात असते ती निरुपद्रवी असते. जेव्हा चरबीची ही मर्यादा ओलांडते तेव्हा ती यकृताचे कार्ये खराब करते या साठलेल्या चरबीमुळे सूक्ष्म वाहिन्याना अडथळे उद्भवतात ज्यामुळे मेदधातु वाढतो आणि चरबीचे पचन अधिक खराब होऊन, यकृतामधील प्रत्येक पचनव्यवस्था खराब होते. चरबी शोषण्यासाठी यकृताने पित्त तयार करणे आवश्यक आहे. यकृत रोगात, मांस धात्वाग्नी, मेद धात्वाग्नी आणि अस्थि धात्वाग्नी यांच्या एकत्रित दुष्ट होण्यामुळे मेदधातु वाढतो. या दुष्ट मेदधातुचे किंवा चरबीचे यकृतात जमा होण्यामुळे फॅटी लिव्हर रोग होतो.
मद्यपान जास्त केल्यामुळे यकृतामध्ये जास्त चरबी जमा होऊ शकते, या स्थितीला अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर म्हणतात. दारूचे सेवन नसतानाही लठ्ठपणा किंवा मधुमेह, इन्शूलिनच्या कमतरतेमुळे रक्तामध्ये व लघवीमध्ये साखर अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर आढळते व यामुळे सुद्धा यकृतात चरबीचे प्रमाण वाढू शकते परिणामी अल्कोहोलिक नसलेल्याना सुद्धा नॉन अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर होऊ शकते. या फॅटी लिव्हरचे पुढे लिव्हर सिरोसिसमध्ये रुपांतर होईल. सहसा फॅटी लिव्हरचे गंभीर लक्षणे दिसत नाही. नियमित तपासणी दरम्यान त्याचे निदान केले जाते. पित्ताशयची व पॅनक्रियाची नळी एकत्र पणे जोडली जात असलेने या आजाराकडे दुर्लक्ष करून चालत नाही. डायबेटीस असणाऱ्या मंडळींनी तर विशेष काळजी घ्यावी लागते.
यकृतामध्ये स्वतःला बरे करण्याची आणि पुन निर्माण होण्याची एक उल्लेखनीय क्षमता आहे. ही अशी एक गोष्ट आहे जी यकृतास इतर अवयवापासून वेगळे करते. परंतु जर आपल्याला यकृत दुरुस्त करायचा असेल तर त्याला यकृत रोग होणाऱ्या हेतुंपासून वेळोवेळी विश्रांती दिली पाहिजे.
लिव्हर, पित्ताशय या अवयवांच्या आजारात तर निरोगी जीवनशैली काटेकोरपणे पाळली पाहिजे. नियमित व्यायाम, नियमित अंतराने सहज पचण्याजोगे हलके अन्न खूप उपयुक्त आहे. उदर क्षेत्राभोवती रक्त प्रवाह वाढविणारे आणि वाढविणारे योगासन यकृत रोगात चांगले परिणाम देतात. आयुर्वेदिक औषधी चिकित्सा व योग्य, गरजेचे, योग्य अवस्थेत केलेले, शास्त्रशुद्ध पंचकर्म यामुळे उत्तम लाभ मिळतोच.
पण त्यासोबतच जुनाट त्वचा विकार, जुनाट पोटाचे विकार वारंवार उद्धभवणारी मूळव्याध यांचं मूळ ही यकृतात असतं. उत्तम औषधे, योग्य निदान, रुग्णाने पाळलेले पथ्य व पंचकर्माचा सुयोग्य वापर याने कित्येक रुग्ण उत्तम बर वाटून आज व्याधीमुक्त झाले आहेत.
यकृतावर प्रेम करणं म्हणजेच तुमच्या आरोग्यावर आणि दीर्घायुष्यासाठी प्रयन्त करणे.
Pingback: निरोगी आयुष्याची गुरुकिल्ली - आयुर्वेद - www.harshalnemade.com