तोंड येणे (माऊथ अल्सर)

तोंड येणे हा विकार फारच सामान्य आहे.

तोंड आले की आजकाल प्रत्येकाच्या तोंडात प्रथम ‘बी- कॉम्प्लेक्स’ च येते. कारण नेहमी याच्याच कमतरतेमुळे हा होतो असे आपल्याला वाटते.

मात्र आयुर्वेदात याचे काही वर्णन आहे का व यावर काही उपाय आहेत का हे जाणून घेऊया.

आयुर्वेदात तोंड येणे याला ‘मुखपाक’ किंवा ‘सर्वसर’ असे म्हणतात.

जिभेला, घशाला, टाळ्याला व ओठाचे आतील बाजूस बारीक बारीक फोड येऊन त्यावरची त्वचा जाते व त्याच्या भोवतील लाल रंगाची सूज दिसते, तेथील त्वचा सोलवटली जाते.

अल्सरचा केंद्र पिवळसर किंवा धूसर दिसू शकतो, तेथील भाग लाल होतो, अतिथंड किंवा उष्ण पदार्थाचा स्पर्श सहन होत नाही. शब्दांचे उच्चार स्पष्ट होत नाहीत. अशी मुखपाकाची लक्षणे दिसू लागतात.

मुखपाकामध्ये आंबट, खारट, तिखट पदार्थ तोंडाला झोंबतात. विकार तीव्र असेल तर पाणीसुद्धा झोंबते, लाळ चिकट असते व ती फार येते. तोंडात जीभ फिरवण्यानेही त्रास होतो. तोंडाच्या हालचाली करण्यास त्रास होतो, स्पष्ट बोलता येत नाही.

साधारणत: पित्त वाढले की तोंड येते असे सामान्यपणे समजले जाते. मात्र आचार्य वाग्भटांनी याचे वातज, पित्तज, कफज, रक्तज आणि सांनिपातिक असे पाच प्रकार सांगितले आहेत.

पित्तवर्धक आहार करणे, आहारात तिखट व मिठाचे प्रमाण अधिक असणे, गरम पदार्थाचे सतत सेवन, वेळी अवेळी जेवण करणे, फार काळ उपाशी राहणे, रात्री उशिरा जेवण करणे, रात्री जागरण करणे, दिवसभर अधिक प्रमाणात चहा घेणे, तंबाखू, पानमसाला, गुटखा इत्यादींचे सतत सेवन करणे इत्यादी कारणांमुळे मुखपाक होतो.

मुखपाक स्वतंत्रपणे कफ व रक्त हे दोष बिघडून होतो, परंतु पुष्कळवेळा संग्रहणी, अम्लपित्त, अपचन, मूळव्याध, मलावरोध, जीर्ण ज्वर, इत्यादी विकारांचे लक्षण म्हणूनही असतो, ही गोष्ट ध्यानात ठेवावी.

जेव्हा हा विकार स्वतंत्र असतो तेव्हा स्थानिक उपचारांनी बरे वाटते. परंतु दुसऱ्या रोगाचे लक्षण म्हणून तोंड आले असता मूळ विकारावर औषध द्यावे लागते.

बहुतांशी मुखपाकांचे कारण हे पोटात दडलेले असते. ज्याप्रमाणे आपली जीभ हा आपल्या पोटाचा आरसा आहे असे समजले जाते. त्याचप्रमाणे आपल्या जिभेवर, ओठांवर अथवा गालाच्या आतल्या बाजूला आलेले मुखपाक हे बिघडलेल्या पोटाचे द्योतक आहे.

किंबहुना बऱ्याचदा पोटातील अल्सर व मुखातील अल्सर हे एकाच प्रकारचे असतात. कारण आपली आभ्यंतर त्वचा मुखापासून गुदापर्यंत एकच आहे. म्हणूनच ज्यांना सततचा मलावष्टंभाचा त्रास होत असतो त्यांना सारखेच मुखपाक होत असतात.

पण बरेच दिवस असणारे, स्राव असणारे, ज्यांच्या कडा जाड झाल्या आहेत असे मुखपाक वेळीच तपासून घ्यावेत.

कारण बऱ्याचदा यांचे रूपांतर भविष्यात कर्करोगामध्ये होण्याची शक्यता असते किंवा हे इतर एखाद्या पोटाच्या मोठय़ा आजाराचेही द्योतक असू शकतात.

अशा प्रकारांत सततचे तंबाखू, गुटखा अशा अमली पदार्थाचे सेवन हा हेतूसुद्धा असू शकतो.
बहुतांशी मुखपाकाचे कारण हे बिघडलेले पोट असते, म्हणून प्रथम आपली पचनशक्ती चांगली करण्याकडे लक्ष द्यावे.

अनेक आजारांत लक्षण स्वरूपात मुखपाक होत असतो म्हणून प्रत्येक मुखापाकाचे कारण शोधून चिकित्सा करावी तसेच सर्वच विकारांत प्रथम तोंडचे विकार बरे करावेत.

कारण मुखामध्ये आपल्या अन्नपचन प्रक्रियेची सुरुवात होत असते. ही सुरुवातच बिघडल्यास अन्नपचन प्रक्रियाच बिघडू लागते व छोटा वाटणारा हा आजार भविष्यात पोटाच्या एखाद्या मोठय़ा आजाराला निमंत्रण देतो.