तोंड येणे हा एक सामान्य विकार आहे, ज्याला आयुर्वेदात ‘मुखपाक’ किंवा ‘सर्वसर’ असे संबोधले जाते. हा विकार तोंडात, जिभेवर, घशात, टाळ्यावर किंवा ओठांच्या आतील बाजूस बारीक फोड येण्याने दर्शविला जातो. यामुळे तोंडात जळजळ, वेदना आणि खाण्यापिण्यात अडचणी येतात. बरेचदा लोक याला बी-कॉम्प्लेक्सच्या कमतरतेशी जोडतात, परंतु आयुर्वेदात याची कारणे आणि उपाय वेगळ्या पद्धतीने समजावून सांगितले आहेत. वारंवार होणारा मुखपाक हा केवळ तोंडापुरता मर्यादित नसून पोटाच्या आणि एकूण आरोग्याच्या समस्यांचे लक्षण असू शकतो.
मुखपाक म्हणजे काय?
आयुर्वेदानुसार, तोंड येणे हा मुखपाक नावाचा विकार आहे. यामध्ये जिभेवर, घशात, टाळ्यावर किंवा ओठांच्या आतील बाजूस लहान लहान फोड तयार होतात. या फोडांवरची त्वचा निघून जाते आणि त्याभोवती लालसर सूज दिसते. या फोडांचे केंद्र पिवळसर किंवा धूसर दिसते, आणि यामुळे तोंडात जळजळ, वेदना आणि अस्वस्थता निर्माण होते. विशेषतः आंबट, खारट, तिखट किंवा अति थंड-गरम पदार्थ खाल्ल्याने हा त्रास वाढतो.
मुखपाकाची लक्षणे
- फोड आणि सूज: जिभेवर, ओठांच्या आतील बाजूस किंवा गालाच्या आतील भागात लहान फोड आणि लालसर सूज.
- जळजळ आणि वेदना: आंबट, तिखट, खारट पदार्थ खाल्ल्याने तोंडाला झोंबणे.
- लाळेची समस्या: चिकट लाळ वाढणे किंवा लाळ पातळ होणे.
- बोलण्यात अडचण: शब्दांचा उच्चार स्पष्ट न होणे आणि तोंडाच्या हालचालींना त्रास होणे.
- अस्वस्थता: तोंडात जीभ फिरवण्यास किंवा अन्न गिळण्यास त्रास.
- पाण्यानेही त्रास: तीव्र मुखपाकात पाणी पिण्यानेही जळजळ होणे.
मुखपाकाची कारणे
वारंवार होणाऱ्या मुखपाकाची कारणे
आयुर्वेदानुसार, मुखपाक हे वात, पित्त, कफ, रक्त आणि सांनिपातिक दोषांच्या असंतुलनामुळे उद्भवतात. खालीलप्रमाणे कारणे वारंवार होणाऱ्या मुखपाकाला कारणीभूत ठरतात:
- पचनसंस्थेचे विकार:
- अपचन आणि अम्लपित्त: पोटात अन्न नीट न पचल्याने पित्त वाढते, ज्यामुळे तोंडात फोड येतात.
- मलावरोध (बद्धकोष्ठता): सततचा मलावरोध हा मुखपाकाचे प्रमुख कारण आहे, कारण यामुळे शरीरातील विषारी द्रव्ये बाहेर टाकली जात नाहीत.
- संग्रहणी आणि मूळव्याध: पोटातील दीर्घकालीन आजार, जसे संग्रहणी किंवा मूळव्याध, मुखपाकाला कारणीभूत ठरतात.
- पोटातील अल्सर: पोटातील आणि तोंडातील अल्सर यांचा जवळचा संबंध आहे, कारण मुखापासून गुदापर्यंतची आतील त्वचा एकसंध आहे.
- पित्तवर्धक आहार आणि जीवनशैली:
- तिखट, आंबट, खारट आणि तेलकट पदार्थांचे अतिसेवन.
- गरम पदार्थांचे सतत सेवन.
- वेळी-अवेळी जेवण, रात्री उशिरा जेवण किंवा उपाशी राहणे.
- रात्री जागरण, तणाव आणि चहा-कॉफीचे अतिसेवन.
- तंबाखूजन्य पदार्थांचे व्यसन:
- तंबाखू, पानमसाला आणि गुटखा यांचे सतत सेवन तोंडातील त्वचा खराब करते आणि फोड निर्माण करते.
- दीर्घकालीन मुखपाक कर्करोगासारख्या गंभीर आजारांचे लक्षण ठरू शकतात.
- प्रतिकारशक्तीचा अभाव:
- कमकुवत रोगप्रतिकारक शक्तीमुळे वारंवार मुखपाक होऊ शकतात.
- व्हिटॅमिन बी, झिंक किंवा इतर पोषक तत्वांच्या कमतरतेमुळे तोंडातील त्वचा कमकुवत होते.
- तोंडाची अस्वच्छता:
- तोंडाची नियमित स्वच्छता न राखल्याने बॅक्टेरिया आणि विषाणूंची वाढ होते, ज्यामुळे फोड निर्माण होतात.
- इतर आजारांचे लक्षण:
- जीर्ण ज्वर, मधुमेह, यकृताचे विकार किंवा पोटातील अल्सर यांच्याशी मुखपाकाचा संबंध असतो.
- काही औषधांचे दुष्परिणाम, विशेषतः दीर्घकालीन अँटिबायोटिक्स किंवा स्टेरॉईड्स, मुखपाकाला कारणीभूत ठरतात.
- हार्मोनल असंतुलन, विशेषतः मासिक पाळी किंवा गर्भधारणेदरम्यान, मुखपाकाची शक्यता वाढवते.
- ऑटोइम्यून आजार, जसे की बिहेट्स रोग (Behcet’s disease), यामुळे वारंवार फोड येऊ शकतात.
- मानसिक तणाव:
- तणाव आणि चिंता यामुळे शरीरातील दोषांचे संतुलन बिघडते, ज्याचा परिणाम पचनशक्तीवर आणि तोंडाच्या आरोग्यावर होतो.
- तणावामुळे लाळेचे प्रमाण कमी होऊन तोंड कोरडे राहते, ज्यामुळे फोड येण्याची शक्यता वाढते.
- एलर्जी आणि संवेदनशीलता:
- काही खाद्यपदार्थ, दंत उत्पादने (टूथपेस्ट, माउथवॉश) किंवा धातू (दंत उपकरणे) यांच्यामुळे एलर्जी होऊन मुखपाक होऊ शकतात.
मुखपाक आणि पोटाचा संबंध
आयुर्वेदात असे मानले जाते की जिभ हा पोटाचा आरसा आहे. तोंडातील अल्सर हे बिघडलेल्या पचनसंस्थेचे लक्षण असू शकतात. पोटातील अल्सर आणि तोंडातील अल्सर यांचे स्वरूप जवळपास एकसारखे असते, कारण मुखापासून गुदापर्यंतची आतील त्वचा एकसंध आहे. ज्यांना सतत मलावरोध (बद्धकोष्ठता) असते, त्यांना मुखपाकाची समस्या वारंवार जाणवते.
गंभीर लक्षणे आणि सावधगिरी
जर खालील लक्षणे दिसली, तर त्वरित वैद्याचा सल्ला घ्यावा:
- दीर्घकाळ टिकणारे फोड: बरेच दिवस बरे न होणारे किंवा स्राव असणारे फोड.
- जाड कडा: फोडांच्या कडा जाड होणे.
- रक्तस्त्राव: तोंडातून रक्त येणे किंवा बाह्य त्वचेवर फोड येणे.
- अन्न गिळण्यात त्रास: अन्न गिळताना वेदना किंवा अडथळा.
- कर्करोगाचा धोका: सततच्या तंबाखू, गुटखा सेवनामुळे कर्करोगाची शक्यता.
मुखपाकावर आयुर्वेदिक उपाय
मुखपाकावर आयुर्वेदात अनेक प्रभावी उपाय सुचवले आहेत. यापैकी काही स्थानिक उपचार तात्काळ आराम देतात, तर काही दीर्घकालीन उपाय पचनशक्ती सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित करतात.
घरगुती उपाय
- जाईची पाने आणि खडीसाखर:
- जाईची पाने खडीसाखरेसोबत चघळल्याने लाळ वाढते आणि मुखपाक बरा होण्यास मदत होते.
- आवळकाठी आणि दूध:
- आवळकाठी दुधात वाटून तोंडाला लेप लावावा. थोड्या वेळाने कोमट पाण्याने गुळण्या कराव्या.
- मध आणि टाकणखार:
- मध तोंडात धरून टाकणखार मिसळून तोंडाला चोळावे.
- कात, नारळ आणि ज्येष्ठमध:
- काताचे पाणी, नारळाचा आंगरस, ज्येष्ठमध किंवा खडीसाखर चघळावी.
- थंड पाणी आणि मध:
- थंड पाण्यात मध मिसळून गुळण्या केल्याने तात्काळ आराम मिळतो.
- तुरटीचे पाणी:
- तुरटीच्या पाण्याने गुळण्या केल्यास मुखपाक लवकर बरा होतो.
- रेचक औषधे: कफ आणि रक्त दोषांवर रेचक औषधे प्रभावी ठरतात. वारंवार
- व्रणरोपक औषधे: जिभ पातळ आणि लाल असल्यास व्रणरोपक जखम औषधांचा उपयोग करावा.
- शिंगाड्याची खीर: ग्रहणी रोगात मुखपाक असल्यास शिंगाड्याची खीर किंवा तवकीर पाण्यात शिजवून खावी.
- वमन: कफाचे आधिक्य असल्यास वमन पंचकर्म केल्याने तोंड बरे होऊ शकते
पचनशक्ती सुधारण्यासाठी
- नियमित आहार: वेळेवर आणि संतुलित आहार घ्यावा. तिखट, आंबट आणि खारट पदार्थ टाळावेत.
- पाण्याचे सेवन: पुरेसे पाणी प्यावे, जेणेकरून पचनशक्ती सुधारेल.
- तंबाखू टाळा: तंबाखू, गुटखा आणि पानमसाल्याचे सेवन पूर्णपणे बंद करावे.
प्रतिबंधात्मक उपाय
- तोंडाची स्वच्छता: रोज तोंड स्वच्छ ठेवावे आणि दात घासल्यानंतर जिभेची स्वच्छता करावी.
- संतुलित आहार: पित्तवर्धक पदार्थांचे सेवन कमी करावे.
- जीवनशैलीत बदल: रात्री जागरण टाळावे आणि तणावमुक्त राहण्याचा प्रयत्न करावा.
- वैद्याचा सल्ला: दीर्घकाळ टिकणाऱ्या मुखपाकासाठी वैद्याचा सल्ला घ्यावा.
आयुर्वेदिक उपचार
आयुर्वेदात वारंवार होणाऱ्या मुखपाकावर स्थानिक आणि अंतर्गत उपचार सुचवले जातात. यामध्ये पचनशक्ती सुधारणे, दोष संतुलित करणे आणि तोंडाची स्वच्छता राखणे यावर भर दिला जातो. खालीलप्रमाणे काही प्रभावी उपाय:
अंतर्गत उपचार
- रेचक औषधे:
- कफ आणि रक्त दोष बिघडल्याने होणाऱ्या मुखपाकावर रेचक औषधे (जसे त्रिफळा चूर्ण) प्रभावी ठरतात. यामुळे शरीरातील विषारी द्रव्ये बाहेर टाकली जातात.
- व्रणरोपक औषधे:
- जिभ पातळ आणि लाल असल्यास यष्टीमधु (ज्येष्ठमध), चंदन किंवा शतावरी यासारखी व्रणरोपक औषधे वापरावीत.
- शिंगाड्याची खीर:
- ग्रहणी रोगामुळे मुखपाक होत असल्यास शिंगाड्याची खीर किंवा तवकीर पाण्यात शिजवून खावी.
- थंड पाणी आणि मध:
- थंड पाण्यात मध मिसळून गुळण्या केल्याने तात्काळ आराम मिळतो.
आहार आणि जीवनशैली
- पित्तशामक आहार:
- तिखट, आंबट आणि खारट पदार्थ टाळावेत. त्याऐवजी गोड, थंड आणि सौम्य पदार्थ (जसे दूध, तूप, खीर) खावेत.
- ताजे फळे (केळी, नारळ) आणि हिरव्या पालेभाज्या यांचा समावेश आहारात करावा.
- पाण्याचे सेवन:
- पुरेसे पाणी प्यावे, ज्यामुळे पचनशक्ती सुधारते आणि शरीरातील विषारी द्रव्ये बाहेर टाकली जातात.
- तंबाखू टाळा:
- तंबाखू, गुटखा आणि पानमसाला पूर्णपणे बंद करावे, कारण यामुळे कर्करोगाचा धोका वाढतो.
- नियमित दिनचर्या:
- रात्री लवकर झोपणे, तणावमुक्त राहणे आणि योगासने (जसे प्राणायाम) करणे.
मुखपाक हा साधारण वाटणारा विकार असला तरी तो पोटाच्या मोठ्या आजारांचे लक्षण असू शकतो. घरगुती उपचार यामुळे हा त्रास कमी होऊ शकतो, परंतु गंभीर लक्षणे दिसल्यास त्वरित वैद्याचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे. पचनशक्ती सुधारणे, तोंडाची स्वच्छता राखणे आणि संतुलित जीवनशैली अंगीकारणे यामुळे मुखपाकाचा त्रास कायमस्वरूपी कमी होऊ शकतो.
आयुर्वेदिक उपचारांचे महत्व
आयुर्वेदिक उपचारांचे महत्व वारंवार होणाऱ्या मुखपाकाच्या उपचारात खूप मोठे आहे, कारण ते केवळ लक्षणांवर उपचार करत नाहीत, तर मुखपाकाचे मूळ कारण शोधून त्यावर उपाय करते. उदाहरणार्थ, पचनसंस्थेचे विकार किंवा दोषांचे असंतुलन यासारख्या समस्यांवर लक्ष केंद्रित करून आयुर्वेद वारंवार होणारा मुखपाक कायमस्वरूपी कमी करते.
आयुर्वेदात पचनशक्तीला सर्व आजारांचे मूळ मानले जाते. पचनशक्ती सुधारल्याने केवळ मुखपाकच नाही, तर अम्लपित्त, मूळव्याध यांसारखे इतर आजारही टाळता येतात. याशिवाय, वारंवार होणारे आणि दीर्घकालीन मुखपाक हे तोंडाच्या कर्करोगाचे लक्षण असू शकतात, आणि आयुर्वेदिक उपचार तसेच जीवनशैलीतील बदल, जसे तंबाखू टाळणे, यामुळे कर्करोगाचा धोका कमी होतो.
आयुर्वेदिक औषधे आणि संतुलित आहार यामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते, ज्यामुळे फोड आणि इतर संसर्ग कमी होतात. सर्वात महत्वाचे म्हणजे, आयुर्वेद केवळ तोंडाच्या फोडांवर उपचार करत नाही, तर शरीर, मन आणि जीवनशैली यांचे संतुलन साधून एकूण आरोग्य सुधारते.
प्रतिबंधात्मक उपाय
वारंवार होणाऱ्या मुखपाकापासून बचाव करण्यासाठी काही साध्या पण प्रभावी उपायांचे पालन करणे आवश्यक आहे. सर्वप्रथम, तोंडाची स्वच्छता राखणे अत्यंत महत्वाचे आहे; यासाठी रोज दात घासल्यानंतर जिभेची स्वच्छता करावी आणि आयुर्वेदिक दंतमंजनाचा वापर करावा. यामुळे बॅक्टेरिया आणि विषाणूंची वाढ रोखली जाते. दुसरे, संतुलित आहार घ्यावा, ज्यामध्ये पित्तवर्धक पदार्थ जसे तिखट, आंबट आणि खारट पदार्थ टाळावे. तणाव व्यवस्थापनासाठी ध्यान, योग आणि प्राणायाम यासारख्या पद्धतींचा अवलंब केल्यास मानसिक तणाव कमी होतो, ज्यामुळे मुखपाकाची शक्यता कमी होते. जर मुखपाक दीर्घकाळ टिकत असतील किंवा त्यांच्यासोबत रक्तस्त्राव, वेदना यांसारखी गंभीर लक्षणे दिसत असतील, तर त्वरित वैद्याचा सल्ला घ्यावा, कारण ही लक्षणे गंभीर आजारांचे द्योतक असू शकतात. तसेच, तंबाखू किंवा गुटख्याच्या व्यसनामुळे होणाऱ्या मुखपाकाची नियमित तपासणी करून तोंडाच्या कर्करोगाचा धोका टाळावा. या सर्व उपायांचे पालन केल्यास मुखपाकाचा त्रास कमी होऊन तोंडाचे आणि एकूण आरोग्य सुधारेल.
वारंवार होणारे मुखपाक हे साधारण वाटणारे असले तरी ते पचनसंस्थेच्या विकारांचे किंवा गंभीर आजारांचे लक्षण असू शकतात.
आयुर्वेदिक उपचार, घरगुती उपाय आणि जीवनशैलीतील बदल यामुळे मुखपाकाचा त्रास कायमस्वरूपी कमी होऊ शकतो. यासाठी पचनशक्ती सुधारणे, तोंडाची स्वच्छता राखणे आणि तंबाखूजन्य पदार्थ टाळणे अत्यंत महत्वाचे आहे. गंभीर लक्षणे दिसल्यास वैद्याचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे कर्करोगासारख्या धोक्यांपासून बचाव होऊ शकतो.
