प्रोस्टेट ग्रंथीची सूज – Prostate Problems Treatment in Ayurveda
पन्नास वर्षापेक्षा जास्त वयातील पुरुषांची प्रोस्टेटच्या त्रासांमुळे ग्रस्त असणाऱ्यांची संख्या जास्त आहे. प्रोस्टेट ग्रंथी ही एक नर ग्रंथी आहे, आणि आकारात मोठ्या अक्रोडसारखे आहे. प्रोस्टेट मुत्रपिंडाच्या खाली स्थित एक लहान ग्रंथी आहे आणि मुत्राशयच्या पायथ्याजवळ, मुत्रमार्गाच्या सुरूवातीस मुत्रमार्गाभोवती स्थित आहे. हि ग्रंथी लैंगिक आणि लघवीच्या कार्यांमध्ये भूमिका आहे.
आयुर्वेदानुसार याला अष्ठिला म्हणतात. बस्तिप्रदेशी प्रकुपित झालेला वातदोष बस्ति आणि गुदभागी वात वाढवुन मुत्राशय आणि मलाशय यांचा अवरोध करून त्याठिकाणी तीव्र वेदना, वातसंचय, मुत्रावरोध आणि अल्पमुत्रप्रवृत्ति अशी लक्षणे उत्पन्न करून व बस्तिमुखाच्या ठिकाणी अष्ठिलेप्रमाणे कठीण, दगडाप्रमाणे दिसणारी चल व उन्नत अशी ग्रंथीला सुज उत्पन्न होते. अशा या ग्रंथीला मुत्राष्ठिला असे म्हटले जाते.
प्रोस्टेटचे विविध विकार आढळतात, यामध्ये प्रोस्टेट ग्रंथीचा आकार वाढणे, बिनाईन प्रोस्टॅटिक हायपरट्रॉफी (बीपीएच) आणि प्रोस्टेट ग्रंथीमध्ये सुज किंवा जळजळ होणे.
प्रोस्टेट विकार झाल्यास मुत्रप्रवृत्ती होण्यास अडचण जाणवते आणि रात्रीच्या झोपेच्या वेळी वारंवार मुत्रप्रवृत्ती टाळण्याची गरज निर्माण होणे, कमरेच्या खालच्या भागामध्ये आणि मांड्या, पाय आणि पायामध्ये वेदनादायक वेदना जाणवतात.
प्रोस्टेट ग्रंथी म्हणजे काय?
प्रोस्टेट ग्रंथी ही पुरुषांमधील एक छोटी ग्रंथी आहे, जी मूत्राशयाच्या खाली आणि मूत्रमार्गाच्या सुरुवातीला असते. तिचा आकार साधारण अक्रोडाएवढा असतो. ही ग्रंथी लैंगिक कार्य आणि मूत्रप्रवाह नियंत्रणात महत्त्वाची भूमिका बजावते. वय वाढतं तसं, विशेषत: ५० वर्षांनंतर, प्रोस्टेट ग्रंथीचा आकार वाढण्याची (Benign Prostatic Hyperplasia – BPH) किंवा त्यात सूज येण्याची शक्यता वाढते. सांख्यिकीय माहितीनुसार, ५० वर्षांवरील ५०% पुरुषांना आणि ७० वर्षांवरील ८०% पुरुषांना प्रोस्टेट वाढीचा त्रास होतो. यामुळे मूत्रप्रवाहात अडथळा, वारंवार लघवीला जाण्याची गरज आणि इतर त्रास होऊ शकतात.
आयुर्वेदात प्रोस्टेट ग्रंथीचा उल्लेख
आयुर्वेदात यास “अष्ठिला” किंवा “मुत्राष्ठिला” असे म्हटले आहे.
गुदमुत्रप्रवृत्तौ चासौ बाधते बस्तिमध्यगा |
अष्ठिलाभा स्थिरा ग्राह्या मूत्रावरोधकृद् गदा ॥
वृद्धावस्थेत वातदोष बस्तिप्रदेशात प्रकुपित होतो आणि त्यातून ही ग्रंथी वाढते. यामुळे मुत्रप्रवृत्तीवर अडथळा निर्माण होतो.
आयुर्वेदानुसार प्रोस्टेट ग्रंथीची सूज (मूत्राष्ठीला)
आयुर्वेदात प्रोस्टेटच्या समस्येला ‘अष्ठीला’ किंवा ‘मूत्राष्ठीला’ म्हणतात. यामध्ये बस्ती (मूत्राशय) आणि गुद भागात वातदोष वाढतो, ज्यामुळे मूत्राशय आणि मलाशयात अडथळा निर्माण होतो. यामुळे तीव्र वेदना, मूत्रप्रवाहात अडचण, अल्प मूत्रप्रवृत्ती आणि प्रोस्टेट ग्रंथीच्या जागी कठीण, दगडासारखी सूज निर्माण होते. ही लक्षणे प्रामुख्याने वातदोषाच्या असंतुलनामुळे उद्भवतात, ज्याला चुकीच्या आहार-विहारामुळे चालना मिळते.
प्रोस्टेट विकारांची कारणे / Causes of Prostate Disorders: –
प्रोस्टेट ग्रंथीच्या समस्यांना खालील कारणे जबाबदार असू शकतात:
- वृद्धत्व: वय वाढल्याने प्रोस्टेट ग्रंथीचा आकार वाढण्याची शक्यता वाढते. सांख्यिकीय माहितीनुसार, ६० वर्षांवरील ७०% पुरुषांना BPH चा त्रास असतो
- दीर्घकाळ बसणे: काही व्यवसायामध्ये, ऑफिस किंवा ड्रायव्हिंगसारख्या व्यवसायांमुळे दीर्घ काळापर्यंत बसुन राहण्यामुळे मुत्राशयाच्या भागामध्ये दबाव वाढतो आणि परिणामी प्रोस्टेट ग्रंथीच्या आसपास आणि ज्यामुळे प्रोस्टेटला सूज येते.
- लैंगिक सवयी: सतत हस्तमैथुन किंवा लैंगिक उत्तेजक औषधांचा अतिवापर यामुळे ग्रंथीवर ताण येऊन सूज येते.
- पाण्याची कमतरता: पुरेसे पाणी न पिण्यामुळे मूत्राशयात जंतूसंसर्ग होण्याची शक्यता वाढते.
- मूत्र रोखण्याची सवय: मूत्राचा वेग वारंवार रोखल्याने मूत्राशयावर दबाव वाढतो.
- अल्कोहोल आणि कॅफीन: जास्त प्रमाणात मद्यपान किंवा कॉफी पिण्यामुळे मूत्राशयाची जळजळ वाढते.
- मलावरोध (Constipation): सततच्या बद्धकोष्ठतेमुळे आतड्यातील मल प्रोस्टेटवर दबाव टाकते, ज्यामुळे सूज येते.
- चुकीचा आहार-विहार: वेळेवर जेवण न घेणे, मसालेदार किंवा तळलेले पदार्थ खाणे यामुळे शरीरात आमविष तयार होते, जे रोगांना चालना देते.
वैज्ञानिक संशोधनानुसार, प्रोस्टेट वाढीला हार्मोनल बदल (Dihydrotestosterone – DHT चे वाढते प्रमाण) आणि जळजळ यांचा संबंध आहे. याशिवाय, जीवनशैलीतील ताण आणि खराब आहार यामुळे ऑक्सिडेटिव्ह स्ट्रेस वाढतो, ज्यामुळे प्रोस्टेटच्या पेशींना हानी पोहोचते
वाढलेल्या प्रोस्टेटचे लक्षणे / Enlarged Prostate Symptoms: –
- मूत्रप्रवाहात अडचण: मुत्र सुरु होण्यासाठी ताण द्यावा लागतो. मुत्राशय योग्यरित्या रिकामे होत नाही आणि काही मुत्र मागे राहते आणि त्यामुळे मुत्रप्रवृत्ती अर्धवट राहिल्याची संवेदना होते. मुत्रप्रवृत्तीचा आकार आणि प्रवाह कमी होणे.
- मुत्रप्रवृत्तीची संवेदना जाणवते.मुत्राशयावर वेदना जाणवते, मुत्राचे असंतुलन. मुत्रप्रवृत्तीसाठी रात्रभर उठावे लागणे.
- पेशीची ताकद – त्वरित जाण्याची गरज, मुत्र नियंत्रित करणाऱ्या पेशीची ताकद कमी होणे.
- मुत्रप्रवृत्तीची अनिश्चितता, मुत्रप्रवृत्तीवर ताबा नसणे.
- कमकुवत मूत्रप्रवाह: मुत्रप्रवुत्ती झाल्यावरही थेंब थेंब होणे, कमकुवत मुत्रप्रवाह, थांबुन थांबुन होणे.
- वारंवार लघवी: वारंवार लघवी, विशेषत: रात्री प्रमाण जास्त असणे. विशेषत: रात्री (नॉक्टुरिया), ज्यामुळे झोपेचा त्रास होतो.
- मूत्राशय पूर्ण रिकामे न होणे: मुत्राशय दीर्घकाळ रिकामे राहणे, मुत्रप्रवृत्ती जास्त वेळ थांबुन होणे.
- मूत्रमार्गात जंतूसंसर्ग: खराब मूत्रप्रवाहामुळे UTI ची शक्यता वाढते. मुत्राशयाच्या खराब फ्लशिंगमुळे मुत्रमार्गात येणारे संक्रमण.
- मूत्रात रक्त: क्वचित प्रसंगी रक्तस्त्राव होऊ शकतो.
- मूत्र नियंत्रणाची कमतरता: मूत्र रोखण्यास अडचण.
- बहुतेक प्रोस्टेट समस्यांना संतुलित जीवनशैली आणि आहारातील बदल करून नियंत्रित केले जाऊ शकते.
५०% पुरुषांना ५० वर्षांनंतर आणि ९०% पुरुषांना ८० वर्षांनंतर प्रोस्टेट वाढीची लक्षणे दिसतात.
प्रोस्टेट पथ्य / Prostate Diet Food: –
पथ्य : आहार
- तांबडी जुनी साळ, गेहू, सातू, तांदुळजा, काटेमाठ, लाल माठ, पडवळ, मुळा, घोळ, मूग, कुळीथ, बोकड, कोंबडी, कोहळा, काकडी, द्राक्षे, नारळ, खजूर, कलिंगड. दूध, दही, ताक, लोणी, तूप – गायीचे उत्तम, शीतल जल, संस्कारित जल. आले, ओली हळद, केळीचा कांदा, मुळा, गोमुत्र, धणे, जिरे, कोथिंबीर, वेलदोडे, ऊस, कंकोळ, चंदन, दुर्वा, सबजा, अहळीव, ज्येष्ठमध, मेंदी, गवती चहा, गूळ ई.
- औटीपोटावर घड्या ठेवणे, लेप लावणे, औषधीसिद्ध तुपाचे अवपीडक स्नेहपान ( तुप पिणे ) करणे, अवगाह स्वेदन ( सिट्झ बाथ ) – औषधी सिद्ध उबदार पाण्यात बसणे.
- पंचकर्मातील गुद बस्ती, उत्तर बस्ती ( मुत्रमार्गातील बस्ती ), पिचू, लेप उपचारांनी लगेच आराम मिळतो.
अपथ्य : आहार
- मका, वरी, नाचणी, सावे इत्यादी धान्ये, शेवगा, टमाटो, तांबडा भोपळा, दोडका, घोसाळी, मेथी, अंबाडी, चुका, वाल, वाटाणे, पावटे, मटकी, चवळी, उडीद, मासे, खेकडे, कोळंबी, मेंढी, जांभुळ, कच्चे कवठ, अननस, आलुबुखार, पीच, करमळ, अंबाडे, चीज, पर्युषित जल, अत्यंत गरम पाणी, लसूण, आरबी, गाजर, साबुदाणा, मद्य, विरुद्धाशन, विषमाशन, तांबूलंसेवन, मीठ, तळून केलेले पदार्थ, हिंग, तीळ, मोहरी, अत्यंत चमचमीत मसालेदार पदार्थ वर्ज्य करावे.
- श्रम, मैथुन, उन्हात फिरणे, रात्री जागरण, व्यायाम, वाहनावर बसणे. या गोष्टी संपूर्ण वर्ज्य कराव्या. रक्‍तमोक्ष टाळावा.
- एकाच वेळी आणि विशेषत: रात्री मोठ्या प्रमाणावर द्रवपदार्थ टाळा.
- विशेषत: रात्रीच्या जेवणानंतर अल्कोहोल आणि कॉफी टाळा. झोपायला जाण्यापूर्वी 2 तासांच्या आत पाणी पिण्याचे टाळा.
- योग्य तज्ञ वैद्यकीय सल्ल्यानुसार आयुर्वेदिक औषधांच्या सेवनाने लवकर आराम मिळतो. औषधीचे सेवन वैद्याच्या सल्ल्यानुसारच करा. परस्पर औषधे घेणे टाळा.
योगाभ्यास
वज्रासन, सिद्धसन, गोमुखासन, बद्धपद्मासन, गुप्तसन, पश्चिमोत्तोसन, सर्वांगासन, पवनमुक्तासन, अश्विनी मुद्रा, मुलबंध, शीतली प्राणायाम ई. आसन व प्राणायाम यांचा योगतज्ञाच्या सल्ल्यानुसार नियमित सरावाने फायदा होतो.
प्रोस्टेट समस्यांचे धोके
जर वेळीच उपचार न केल्यास, प्रोस्टेटच्या समस्येमुळे खालील गुंतागुंत होऊ शकते:
- क्वचित प्रोस्टेट कर्करोगाची शक्यता
- मूत्रमार्गात जंतूसंसर्ग (UTI).
- मूत्राशयात खडे तयार होणे.
- मूत्राशय पूर्ण रिकामे न होणे.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
1.प्रोस्टेट विकार वयानुसार येणारी नैसर्गिक अवस्था आहे का?
हो, पण ती योग्य पद्धतीने हाताळल्यास त्रास होऊ शकत नाही.
2.शस्त्रक्रिया टाळता येते का?
आयुर्वेदात पंचकर्म आणि औषधांनी अनेक रुग्णांनी शस्त्रक्रिया टाळली आहे.
3.आयुर्वेदाने किती काळात आराम मिळतो?
१–३ महिन्यांत लक्षणांमध्ये सुधारणा दिसते.
4.लघवी थांबून थांबून होते, काय करावे?
लगेच वैद्यकीय सल्ला घ्या. उत्तरबस्ती, मूत्रशोधक औषधे लवकर फायदा देतात.
🧑⚕️ प्रोस्टेट त्रासांपासून नैसर्गिक सुटका हवी आहे का?
👉 आजच संपर्क करा:
डॉ. हर्षल नेमाडे – Vedacare Ayurved 📍 पुणे
📞 +91 9028191155
