मानसिक आजार
बदलत्या आर्थिक,सामाजिक परिस्थितीमुळे आपण सर्व अत्यंत तणावाखाली वावरत आहोत. महागाई, नोकऱ्यांचा अभाव, नैसर्गिक आपत्ती (दुष्काळ, अतिवृष्टी, गारपीट) नोकरी असल्यास प्रचंड कामाचा ताण, मुलांचे भवितव्य,कुटुंबातील व्यक्तिची व्यसनाधिनता(दारू, सिगरेट), विभक्त कुटुंबपद्धती या सर्व घटकामुळे आपले मन कायम प्रचंड दडपणाखाली असते व एक दिवस भावनांचा बांध तुटतो व आपले आपल्यावरचे नियंत्रण सुटते. खालील काही लक्षणे आपण बदलत्या विकृत मानसिकतेकडे झुकत असल्याचे दर्शवतात.
● व्यक्ती काम करत नाही, तिची क्रियाशक्ति कमी होते.
● कामात वारंवार चुका करणे.
● आत्महत्येचे विचार आणि प्रयत्न.
● चिडचिडपणामुळे घरात वारंवार भांडणे करणे.
● कुटुंबातील सुसंवाद हरवणे.
● कामात वारंवार चुका करणे.
नैराश्य किंवा डिप्रेशन (Depression)
● उदास,निराश,एकटे वाटणे.
● सकाळी उठल्यावर ताजेतवाने न वाटणे.
● काम करायची इच्छा न होणे.
● कोणाशी बोलावे ही न वाटणे.
● राग चिडचिडपणा वाटणे.
● आवाज गोंगाट सहन न करणे.
● रडू येणे पळून/सर्व सोडून निघून जावेसे वाटणे.
● आत्महत्येचे विचार येणे.
मनोशारिरिक आजार (Somatic illnesses)
● ताणतणाव अतिविचारामुळे मेंदुमध्ये रासायनिक बदल घडतात, ज्यामुळे खालील शारिरिक लक्षणे दिसू शकतात.
● सारखे पोट दुखणे, मळमळ उलटी होणे, बद्धकोष्ठता.
● बेचैनी, घबराहट, हात पाय दुखणे.
● सांधेदुखी, मान दुखणे, पाठ दुखणे.
● पूर्ण शरीर दुखणे.
● खुप थकल्यासारखे वाटणे.
● अंगात शक्ति नाही असे वाटणे.
काळजी किंवा चिंताविकार (Anxiety)
● हातापायाची थरथर होणे, हातापायाला खुप घाम येणे
● अति विचार करणे, भिती वाटणे, विसरभोळेपणा
● छातीत धडधड, घाबरल्यासारखे वाटणे, छातीत दुखणे
● झोप न लागणे, भूक न लागणे
● बंद जागेची, गर्दिची भिती वाटणे, मरणाची भिती वाटणे
● सारखे टेंशन मध्ये राहून कामात चुका करणे
मॅनिया / उन्माद / हर्षवायु (bipolar disorder)
● यात व्यक्ति खूप पैसा खर्च करणे
● अचानक देवपूजा, भक्ति जास्त करणे
● गाणे म्हणणे, मोठमोठ्या गोष्टी करणे, झोप न लागणे
● मारझोड, तोडफोड करणे
● आपण खूप मोठी व्यक्ति आहोत या भ्रमात राहणे
● आपण खूप लहान व्यक्ति आहोत या भ्रमात राहणे
स्किझोफ्रेनिया (Schizophrenia)
● स्वतःशीच एकट्यात बडबड करणे
● संशय घेणे, भ्रम, भास अभास होणे
● लोक आपल्याविषयी बोलत आहेत असे वाटणे
● कोणीही नसताना कानात आवाज ऐकू येणे
● एकटक बघत राहणे, गुंग राहणे
● स्वतःशीच हसणे
हिस्टेरिया (Conversion)
● हा आजार लहानांपासून-वृद्धांपर्यंत कोणासही होऊ शकतो
● श्वास घेण्यास त्रास होणे, धाप लागणे
● अचानक बेशूद्ध होणे, चित्रविचित्रपणे वागणे
● हातापायाच्या अचानक संवेदना जाणे
● वाचा जाणे, बोलणे बंद होणे, दृष्टि जाणे
मानसिक आजारांची चिकित्सा ही केवळ औषधीवर आधारित नसून ती संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाच्या शुद्धीकरणावर अवलंबून आहे. आयुर्वेदातील पंचकर्म, रसायन चिकित्सा व सात्विक जीवनशैली हाच मानसिक आरोग्याचा खरा मूलमंत्र आहे.
1. दोष आणि गुणांनुसार चिकित्सा
“रजस्तमःप्रधाना दोषा मनसः प्रकुप्यन्ति।”
— चरक संहिता, सूत्रस्थान 1/57
मानसिक विकार प्रामुख्याने रज व तम गुणांच्या अतिक्रियेने होतात.
आयुर्वेदानुसार, मन हे सत्त्व, रज आणि तम या त्रिगुणांचे स्वरूप आहे. प्रत्येक मानसिक विकारामागे काही ना काही दोष आणि गुण असंतुलन असते. मानसिक विकारांमध्ये विशेषतः प्राण, उदान, समान आणि व्यान वायु या वाताच्या उपप्रकारांमध्ये विकृती दिसून येते. यासोबतच रज व तम हे मनाचे दोष स्वरूपातील गुण असंतुलित झाल्यास व्यक्तीचे मन स्थिर राहत नाही.
“सत्त्वं मनसो मुख्यं बलं स्मृतिमेधया।” — चरक संहिता
आयुर्वेदामध्ये ‘सत्त्वगुण’ म्हणजेच सकारात्मक, स्थिर, बुद्धिप्रधान, शांत स्वभाव वाढवणे हा मानसिक आरोग्याचा मूलभूत पाया मानला जातो. त्यामुळे सर्व उपचार पद्धती सत्त्वगुण वृद्धीकडे केंद्रित असतात. रजोगुणामुळे व्यक्ती अस्वस्थ, चंचल, रागीट होते तर तमोगुणामुळे आळशीपणा, निराशा, भ्रम यासारखी स्थिती उत्पन्न होते.
2. पंचकर्म – मनोशुद्धीची चिकित्सा
पंचकर्म ही आयुर्वेदातील एक शुद्धीप्रक्रिया असून ती केवळ शारीरिकच नव्हे तर मानसिक दोषांच्या निर्मूलनासाठीही उपयुक्त मानली जाते. खाली मानसिक विकारांमध्ये उपयोगी पंचकर्म उपचारांचा सविस्तर आढावा दिला आहे:
शिरोधारा
मानसिक तक्रारींमध्ये सर्वात उपयोगी या उपचारात औषधी तैल एका विशेष पद्धतीने कपाळावर धारेद्वारे सोडले जाते. यामध्ये औषधी तेल, तक्र किंवा दुधाच्या धारांचा कपाळावर अखंड प्रवाह ठेवला जातो. यामुळे मेंदू शांत राहतो, ताणतणाव कमी होतो, झोप सुधारते, चिंता आणि भीती यावर परिणाम होतो. ही चिकित्सा प्रामुख्याने विचाराचा अतिरेक, झोपेचा अभाव, डिप्रेशन व चिंता यांसाठी केली जाते.
“धारया सिरसि क्षिप्तं मनोविकारनाशनम्।” — सहस्रयोग
नस्य
नाकाद्वारे औषधी तेलांचा किंवा घृतांचा वापर करून मेंदूशी संबंधित लक्षणांवर प्रत्यक्ष परिणाम केला जातो. ही चिकित्सा प्रामुख्याने स्मृतिभ्रंश, मानसिक अशांतता, निद्रानाश, चिंताविकार, तसेच रज-तम दोषांचं शमन करण्यासाठी उपयुक्त आहे.
“नासा हि शिरसो द्वारम्” — अष्टांग हृदयम्
शिरोबस्ती / शिरोलेप
यामध्ये एका विशिष्ट पद्धतीने डोक्यावर औषधीसिद्ध तेल, तूप, दुध, काढे ठेवले जातात ही चिकित्सा विशेषतः उन्माद, स्किझोफ्रेनिया, तणाव आणि उच्च मानसिक अस्थिरतेच्या स्थितीत फायदेशीर असते. औषधी तेलांचा मेंदूवरील शांततादायक परिणाम ही या प्रक्रियेची मुख्य वैशिष्ट्ये आहेत.
बस्ती चिकित्सा
बस्ती म्हणजे गुदमार्गातून औषधी काढा, तेल किंवा घृत देण्याची प्रक्रिया. ही वातदोष शमन करणारी प्रमुख चिकित्सा असून, विशेषतः प्राण वायु आणि उदान वायुचे संतुलन साधण्यास मदत करते. यामुळे मेंदूच्या क्रियेत स्थिरता येते, चिंता कमी होते व मनोबल वाढते.
“मनःशुद्ध्यै बस्तीः श्रेष्ठाः” — चरक संहिता, सिद्धिस्थान
स्नेहपान व विरेचन
स्नेहपानामुळे आंतरिक शुद्धी होऊन मन व शरीरातील अशुद्धता बाहेर पडते. विरेचनाने पित्त दोषाचा शमन होतो. ही प्रक्रिया प्रामुख्याने रज व तम या दोषांचे शमन करते, ज्यामुळे व्यक्तीचे मन स्थिर व संतुलित राहते.
दिनचर्या, आहार आणि जीवनशैली
1. सात्विक दिनचर्या
सुदृढ मानसिक आरोग्यासाठी सात्विक व शिस्तबद्ध दिनचर्या अत्यंत आवश्यक आहे. लवकर झोपणे व लवकर उठणे, नियमित ध्यान, प्रार्थना, योग व प्राणायामाने मनातील अस्थिरता कमी होते. सामाजिक व कौटुंबिक संवाद, सकारात्मक वर्तन आणि सहकार्याची भावना मनोबल वाढवते.
2. सात्विक आहार
सात्विक आहार म्हणजे सुपाच्य, ताजे, स्निग्ध, मधुर रसयुक्त अन्न. अशा अन्नाने सत्त्वगुण वृद्धी होतो. तिखट, आंबट, खारट व रजोगुण वाढवणारे पदार्थ मानसिक अस्थिरता निर्माण करतात. ऋतूनुसार आणि वेळेवर घेतलेला आहार मन आणि शरीर दोन्हीला पोषक असतो.
3. योग व प्राणायाम
योगासने व प्राणायाम हे शरीर व मन दोघांनाही नियंत्रित ठेवणारे प्रभावी उपाय आहेत.
- अनुलोम-विलोम – नाड्यांचे शुद्धीकरण
- भ्रामरी प्राणायाम – मनःशांतता व तणाव कमी करणे
- ओम जप, त्राटक, ध्यान – एकाग्रता वाढविणे व सत्त्वगुण वृद्धी करणे
4. भावनिक व्यवस्थापन
मनाचे आरोग्य टिकवण्यासाठी भावनिक स्थिरता फार गरजेची आहे. आपल्या भावना व्यक्त करणे, विश्वासू व्यक्तीशी संवाद साधणे, रचनात्मक कार्यात व्यस्त राहणे (संगीत, नृत्य, चित्रकला) आणि नैतिक मूल्यांचा अभ्यास यामुळे आत्मविश्वास वाढतो व मानसिक आरोग्य सुधारते.
आयुर्वेदातील दृष्टिकोनानुसार उपचारांचे उद्देश्य
आयुर्वेदानुसार मानसिक विकारांचे उपचार करताना खालील प्रमुख गोष्टींचा विचार केला जातो:
- मानसिक विकृतींचा मूळ दोष शोधून त्याचे शमन करणे
- सत्त्वगुण वाढवून रज-तम दोषांचे नियंत्रण
- इंद्रियांची स्थिरता व मनोबल वृद्धी
- शरीर आणि मन यांचा समतोल साधणे
“सत्त्ववान्न भवेत् स्वस्थः।” — अष्टांग हृदयम्
मनःस्वास्थ्य हा केवळ विकार न होणे एवढ्यावर मर्यादित नसून, तो एक उच्चस्तरीय मनोबल व भावनिक स्थैर्य यांचा परिणाम आहे. आयुर्वेदात सांगितलेल्या पंचकर्म, सात्विक आहार, नियमित दिनचर्या, योग व मानसिक आरोग्याचे नियम हे मानसिक आरोग्याच्या पुनःस्थापनासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत.
