आपल्या शरीराला आणि मनाला वेगवेगळ्या पद्धतीच्या दुखण्याची जाणीव होत असते. सांधेदुखी, पोटदुखी, पाठदुखी, कंबरदुखी इ. दुखणे हे शरीरात त्या त्या स्थानानुसार वेगवेगळ्या प्रकारचे असते. आयुर्वेदामधे याचे प्रकार सांगितले आहे. जसे टोचल्याप्रमाणे, फुटल्याप्रमाणे, पिळल्याप्रमाणे, मुंग्या येणे, बधिर होणे अश्या अंतर्बाह्य वेदना शरीरात असतात.
वेदनांचे प्रकार आणि त्यांचे स्वरूप
आयुर्वेदानुसार वेदनांचे स्वरूप हे दोषांच्या (वात, पित्त, कफ) असंतुलनावर अवलंबून असते. उदाहरणार्थ, वातदोषामुळे होणारी वेदना ही टोचणारी, खुपणारी किंवा मुंग्या येण्यासारखी असते. पित्तदोषामुळे होणारी वेदना जळजळणारी किंवा उष्णता निर्माण करणारी असते, तर कफदोषामुळे होणारी वेदना ही जडपणा किंवा सुन्नपणासारखी असते. या वेदनांचे मूळ कारण शोधून त्यावर उपचार करणे हा आयुर्वेदाचा मूलमंत्र आहे. प्रत्येक व्यक्तीची प्रकृती (वातप्रधान, पित्तप्रधान किंवा कफप्रधान) वेगळी असते, त्यामुळे वेदनांचे स्वरूप आणि उपचार देखील व्यक्तीपरत्वे बदलतात.
शरीरातील वातदोष व दुषित रक्त हे दोन प्रधान घटक प्राधान्याने वेदनेस कारणीभूत असतात. आमवात, वातरक्त, संधीवात, टाचदुखी, गुडघेदुखी, मान-पाठ-कंबरदुखी, हातापायांना मुंग्या, सायटिका इ. विकारामधे वाताच्या व रक्‍ताच्या आयुर्वेदिक उपचारांना अनन्य साधारण महत्त्व आहे.
वातदोष आणि दुषित रक्त यांचे परिणाम
वातदोष हा आयुर्वेदातील सर्वात गतिमान आणि प्रभावशाली दोष आहे. हा दोष शरीरातील सर्व हालचाली, जसे की रक्ताभिसरण, श्वसन, आणि मज्जासंस्थेचे कार्य नियंत्रित करतो. जेव्हा वातदोष असंतुलित होतो, तेव्हा तो सांध्यांमध्ये, मांसपेशींमध्ये किंवा मज्जासंस्थेमध्ये वेदना निर्माण करतो. दुसरीकडे, दुषित रक्त (रक्तदुष्टी) हे त्वचारोग, सूज, जळजळ यांसारख्या समस्यांना कारणीभूत ठरते. आयुर्वेदात या दोन्ही घटकांवर एकत्रितपणे उपचार करण्यासाठी औषधी वनस्पती, तेल, तूप आणि पंचकर्म यांचा उपयोग केला जातो.
कोणत्याही शरीरावयाच्या रचनेमध्ये हाडे, मांस, रक्त, मेद, कंडरा, शिरा, स्नायू, तरुणास्थि, कफ, पित्त यांचे अंश, श्लेष्मल त्वचा इ. समावेश असतो. त्यामुळे वरील प्रकारच्या रोगामधे या सर्वांवर काम करणारी उपचार प्रणाली, औषधे, खाणे, पिणे, वागणे, व्यायाम, पंचकर्म यांचा वापर करावा लागतो.
शरीररचनेचे आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातून विश्लेषण
आयुर्वेदात शरीराला सात धातू (रस, रक्त, मांस, मेद, अस्थि, मज्जा, शुक्र) आणि तीन दोष (वात, पित्त, कफ) यांच्या संतुलनावर अवलंबून असणारी एक जटिल रचना मानली जाते. याशिवाय, मल (मूत्र, पुरीष, स्वेद) आणि अग्नी (पचनशक्ती) यांचेही महत्त्व आहे. जेव्हा यापैकी कोणत्याही घटकात असंतुलन होते, तेव्हा वेदना किंवा रोग निर्माण होतात. उदाहरणार्थ, सांधेदुखीमध्ये अस्थि (हाडे) आणि मेद (चरबी) यांचे असंतुलन, तसेच वातदोषाचा प्रकोप असतो. यासाठी आयुर्वेदात सांध्यांना ताकद देणारी औषधे, तेल मालिश (अभ्यंग) आणि बस्ति उपचार यांचा उपयोग केला जातो.
आपण जसे अन्न खातो त्यापासून शरीरात ठराविक अंतराने पचनसंस्थेत कफ, पित्त, वात दोष तयार होत असतात व त्यांच्या प्राकृत स्थितीवर शरीराचे आरोग्य अवलंबून असते. त्यामुळे प्रकृती व रोगाचा विचार करून योग्य प्रकारचे अन्न खाणे हा पहिला उपचार असून साक्षात आजार बरा करण्यासाठी औषधी कल्प, औषधीसिद्ध तेल, तूपे यांचा अंतर्बाह्य उपयोग करावा लागतो. यासह पंचकर्मातील वमन, विरेचन, बस्ति, रक्‍तमोक्षण, नस्य, अग्निकर्म, उपनाह यांचा उपयोग केल्यास वेदनांचा नाश होतो.
आहार आणि जीवनशैलीचे महत्त्व
आयुर्वेदात आहाराला औषधाइतकेच महत्त्व आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या प्रकृतीनुसार आहाराची निवड करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, वातदोष कमी करण्यासाठी तीळ, बदाम, तूप, दूध यांसारखे स्निग्ध (स्नेहयुक्त) पदार्थ खावेत. पित्तदोष कमी करण्यासाठी थंड आणि गोड पदार्थ, तर कफदोष कमी करण्यासाठी कडू आणि तिखट पदार्थांचा समावेश आहारात करावा. याशिवाय, नियमित व्यायाम, योगासने (जसे की सूर्यनमस्कार, पवनमुक्तासन) आणि प्राणायाम यांचा उपयोग शरीरातील दोषांचे संतुलन राखण्यासाठी होतो. आयुर्वेदात दैनंदिन दिनचर्या (दिनचर्या) आणि ऋतुचर्या (ऋतूंनुसार आहार-विहार) यांचेही विशेष महत्त्व आहे.
वेदनांचा विचार करतांना बर्‍याचदा घसादुखी, संग्रहणी, पोटाचा त्रास, आव, मुळव्याध, दंश, अतिचिंता, त्वचा रोग, स्थौल्य, अनुवंशिकता, आघात, रक्‍ताल्पता, अर्बुद, ग्रंथी, गर्भाशयाचे आजार, रजोदृष्टी, बाळंतपण, मधुमेह, ब्लडप्रेशर, रक्‍तपित्त, मद्यपान, धुम्रपान, स्थूलपणा, कृशपणा, अस्थिविकृती, जन्मजातविकृती अशा साधारण रोगांचा विचार आयुर्वेदात केला गेला आहे. त्यामुळे फक्त वेदनाशामक औषधे घेऊन बरे होतो असा विचार कोणीही करु नये. अशा प्रकारची औषधे घेऊन तात्पुरता आराम मिळत असला तरी त्याने वृक्क, जठर, रक्तवाहिन्या, मस्तिष्क, यकृत, मेद, शुक्रधातू यावर घातक परिणाम होऊन त्याचे निराळे आजार वेदनेसह शरीरात घर करून राहतात.
वेदनाशामक औषधांचे दुष्परिणाम
आधुनिक औषधशास्त्रात वेदनाशामक औषधांचा (पेनकिलर्स) वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो. परंतु, या औषधांचा दीर्घकालीन वापर शरीरावर घातक परिणाम करतो. उदाहरणार्थ, यकृत आणि वृक्क (किडनी) यांच्यावर अतिरिक्त ताण पडतो, रक्तवाहिन्यांमध्ये अडथळे निर्माण होऊ शकतात, आणि पचनसंस्थेची कार्यक्षमता कमी होते. आयुर्वेदात अशा औषधांचा वापर टाळून नैसर्गिक उपचार पद्धतींवर भर दिला जातो, ज्यामुळे शरीराला दीर्घकालीन लाभ मिळतो आणि दुष्परिणाम टाळले जातात.
मनूष्य एक दिवसात कधीही एकदम आजारी पडत नाही. सर्व आजारांची पायाभरणी ही वर्षांपासून शरीरात सुरू असते. त्यामुळे योग्य निदान, औषधे, योग्य खाणे-पिणे-वागणे, पंचकर्म उपचार, रसायन चिकित्सा यांची योजना झाल्यास ‘रुग्णवेदना’ कमी होणार.
रोगनिदान आणि उपचार पद्धती
आयुर्वेदात रोगनिदान (Diagnosis) हे अतिशय महत्त्वाचे आहे. नाडीपरीक्षा, जिव्हा परीक्षा, आणि रुग्णाच्या जीवनशैलीचा इतिहास यांच्या आधारे रोगाचे मूळ कारण शोधले जाते. यानंतर, रोगानुसार औषधे, पंचकर्म, आणि आहार-विहार यांची योजना केली जाते. रसायन चिकित्सा (Rejuvenation Therapy) ही शरीराला पुनर्जनन आणि बल प्रदान करते, ज्यामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते आणि वेदना कमी होतात.
वेदना कमी करण्यासाठी उपचारांचा विचार करतांना शरीरात असणारी इतर कारणे शोधणे, त्यासाठी आवश्यक तो औषध उपचार करणे व प्रामुख्याने वेदनेस कारणीभूत असणाऱ्या वात दोषाचा विचार करणे आवश्यक असते. आयुर्वेदानुसार आपल्या मोठ्या आतड्यात वात दोष बनत असतो व कफ व पित्त या इतर दोन दोषांना काम करण्यास प्रवृत्त करत असतो. अशा वात दोषासाठी सिद्ध तेले अंतर्बाह्य वापरणे आवश्यक असते. त्याचबरोबर “बस्ति उपचार” ही प्रत्येक आजराची निम्मी उपचार पद्धत आहे. यासाठी आयुर्वेदात अनेक व्याधींसाठी निरनिराळे बस्ति कल्प सांगितले आहेत.
बस्ति उपचारांचे महत्त्व
बस्ति उपचार हे आयुर्वेदातील पंचकर्म उपचारांपैकी एक अत्यंत प्रभावी पद्धत आहे. यामध्ये औषधी तेल, तूप किंवा काढ्यांचा उपयोग करून मोठ्या आतड्यांद्वारे उपचार केले जातात. बस्ति उपचार दोन प्रकारचे असतात: स्नेहन बस्ति (तेल किंवा तूप यांचा उपयोग) आणि निरुह बस्ति (औषधी काढ्यांचा उपयोग). हे उपचार वातदोष कमी करण्यासाठी विशेष प्रभावी आहेत. याशिवाय, बस्ति उपचार हृदय, मस्तिष्क, आणि वृक्क यांच्या कार्यक्षमतेत सुधारणा करतात, ज्यामुळे दीर्घकालीन रोगांचा धोका कमी होतो.
बस्ति उपचारांमुळे आजार कमी होतांनाच हृदय, मस्तिष्क व वृक्क या तीन मर्मांचे आरोग्य आपोआपच सुधारले जाणे. या गोष्टीची गरज कमी जास्त प्रमाणात पस्तीशीनंतर भासतेच. यामुळे हार्टअटॅक, अर्धागवायु, किडनीचे आजार, मस्तिष्क विकार यासारख्या दुर्धर व्याधी भविष्यात उत्पन्न न होण्याची व्यवस्था आपोआपच होते. यासारखा फायदा क्वचितच इतर उपचारांनी लाभू शकतो. बस्ति उपचारांमधे दुखणे, खुपणे, पथ्यपाणी, वेळेचा अपव्यय या गोष्टी फारशा घडत नाहीत. नियोजन मात्र आवश्यक असते. रुग्ण आजारासाठी बस्ति घेतो आणि त्याचा बल, वर्ण, स्मृती इतर शरीर मानस भावात आमुलाग्र बदल होऊन शरीराचा कायाकल्प होतो. ज्यामुळे शरीरात असणाऱ्या वेदना कमी होणार हे नक्कीच.
बस्ति उपचारांचे दीर्घकालीन लाभ
बस्ति उपचारांचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे ते शरीरातील दोषांचे संतुलन राखतात आणि शरीराला दीर्घकालीन आरोग्य प्रदान करतात. यामुळे केवळ वेदनाच कमी होत नाहीत, तर शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते, त्वचा निरोगी होते, आणि मानसिक स्थिरता प्राप्त होते. बस्ति उपचारांचे नियोजन हे रुग्णाच्या प्रकृती, रोगाचे स्वरूप, आणि वय यानुसार केले जाते. यासाठी अनुभवी वैद्यांचे मार्गदर्शन आवश्यक आहे.
आयुर्वेदिक जीवनशैली आणि वेदना व्यवस्थापन
आयुर्वेदात वेदना व्यवस्थापनासाठी केवळ औषधे आणि उपचारच नव्हे, तर जीवनशैलीत बदल करणे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. नियमित अभ्यंग (तेल मालिश), स्वेदन (वाफेचा उपचार), आणि योगासने यांचा उपयोग वातदोष कमी करण्यासाठी होतो. याशिवाय, ध्यान आणि प्राणायाम यांसारख्या मानसिक व्यायाम पद्धती मन शांत ठेवण्यास आणि तणावामुळे होणाऱ्या वेदनांवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत करतात. आयुर्वेदात रात्री लवकर झोपणे, सकाळी लवकर उठणे, आणि नियमित आहार घेणे यासारख्या सवयींना विशेष महत्त्व आहे.
वैद्य. हर्षल नेमाडे
वेदाकेअर आयुर्वेद
9175069155
